جاماندگان از کاروان حسینی و مهدوی

اشاره: یکی از عبرتهای مهم قیام امام حسین ع نگاه به افرادی است که از همراهی امام خود در روزهای قیام علیه ناراستی ها بازماندند. نگاه به شخصیت، فکر و عمل این گروه به عنوان نمونه ای کاربردی، دامنه همراهی با امام زمان در هر عصر را مشخص می¬کند و آفات و عواملی که مانع از همراهی با امام به ویژه در روزهای سخت می¬گردد، نمودار می¬سازد. کم نبوده اند کسانی که در طول تاریخ دم از دفاع از حق می زدند ولی در زمانه حساس امتحان جای خالی کرده¬اند و هریک به دلیلی حق را تنها گذاشته¬اند. مساله از آنجا اهمیتش در این دوران افزون می¬گردد که بدانیم امام عصر ع قرار است قیامی سراسری و عمومی علیه همه ناراستی ها و ستمهای عالم برپا کند و در این راه به یارانی مؤمن و استوار نیاز دارد که ذره ای در فکر و عمل از امام خود فاصله نگیرند. این قیام از لحاظ وسعت و هدف، بسیار عظیم و سنگین است و به این دلیل پایداری و آمادگی فوق العاده می طلبد.
با نگاه به حوادث و وقایع سال ۶۰ و ۶۱ هجری به افراد و جریاناتی بر می خوریم که گرچه در صف مخالفان و دشمنان امام حسین ع نبودند و بر ایشان شمشیر نکشیدند، اما در زمان قیام حسینی و در آن هنگامه تنهایی امام، به یاریشان نشتافتند و ایشان را تنها گذاردند. شاید بتوان این افراد را به گروه های زیر تقسیم نمود:
۱- گروهی که عدم همراهی ایشان با امام ناشی از عدم شناخت شخص و یا شخصیت امام بود. شاید بسیاری از مسلمانان آن روزگار به ویژه کسانی که از مرکز مذهبی اسلام (حجاز) دور بودند، به دلیل جهل اطلاعاتی و نیز تبلیغات مسموم اموی از جایگاه شخصی امام حسین ع و اهل بیت پیامبر واقف نبودند. بسیاری دیگر نیز اگرچه امام ع را نواده پیامبر ص می دانستند ولی مقام امامت و ولایت برای ایشان قایل نبودند و ایشان را تنها در حد اهل بیت پیامبر ص و یکی از صحابه قبول داشتند.
۲- گروهی که امام را از نظر شخصی و شخصیتی می شناختند اما دلایلی دیگر مانع از همراهی ایشان با امام بود. این افراد که برخی از خواص و شخصیتهای معروف آن روزگار نیز از جمله ایشان بودند، به واسطه برخی عوامل در آن برهه حساس از یاری امام شانه خالی کردند. شاید بتوان اهم دلایل این عدم همراهی را در موارد زیر خلاصه نمود:
‌أ. عدم بصیرت (برداشتهای شخصی و ناشی از عدم معرفت صحیح)؛ برخی افراد گرچه خود را پیرو و یا همراه امام ع می دانستند ولی هنوز به این مقام معرفت کاملی نداشتند و به همین دلیل گاهی با اجتهاد شخصی خود حکم می کردند. جالب آن است که در برخی موارد تشخیص های امام را هم زیر سوال برده و امام را تخطئه می نمودند! از جمله این افراد می توان به عبدالله بن عمر اشاره نمود.
‌ب. عافیت طلبی (همراهی با امام تنها در راحتی و نه در شدتها)؛ گروهی عافیت طلب که تنها در هنگام راحتی ها امام را همراهی می نمودند و با آمدن کوچکترین گرفتاری و سختی، از امام فاصله می گرفتند تا دامنه گرفتاری ایشان را شامل نشود. عبدالله بن حر جعفی از جمله این افراد است.
‌ج. عقب ماندن از قافله (عدم تصمیم گیری صحیح در هنگامی که باید سریع تصمیم گرفت)؛ گروهی نیز بوده اند که گرچه به حقانیت امام حسین ع ایمان داشتند ولی در یاری امام مردد گشتند و چه بسا لحظه ای تصمیم به یاری گرفتند که زمانی باقی نمانده بود. شیعیان کوفه و کسانی که بعدها قیام توابین را شکل دادند، از جمله این افرادند.
‌د. مطامع دنیوی (مال، مقام، فرزند و …)؛ برخی نیز که خود را در صف پیروان امام به حساب می¬آوردند ولی دنیا ایشان را به خود آلوده بود، در آن لحظات سخت به بهانه ای دنیایی از یاری امام شانه خالی کردند. شاید کلام امام حسین ع در مورد این دسته از مردم باشد که فرموده اند: “الناس عبيد الدنيا والدين لعق على ألسنتهم يحوطونه ما درت معايشهم فإذا مُحّصوا بالبلاء قل الديانون ” (مردم بندگان دنيايند و دين لق لقه ايست بر زبان آنان. تاهنگامي در كنار دين هستند كه زندگيشان بگذرد و آن هنگام كه با بلاء امتحان شوند، دين¬داران كاهش مي¬يابند) عمرو بن قیس، هرثمه بن ابی مسلم و مالک بن نضر را می توان از جمله این گروه دانست. در میان این افراد سرگذشت ضحاک بن عبدالله که تا لحظه های آخر هم همراه امام بود ولی لیاقت جان فداکردن در راه امام حسین ع را نداشت، بسیار قابل تامل است.
‌ه. و در آخر گروهی نیز بودند که شاید لیاقت حضور در جمع شهیدان کربلایی را نداشتند. اینان که برخی از بزرگان را نیز شامل می¬شدند، تا مدتها بعد ندای “یا لیتنی کنت معک” سر می¬دادند و بر عدم لبیک به فرزند پیامبر حسرت می خوردند ولی حسرت را چه سود …!
با نگاهی به روایات در می یابیم بسیاری از موارد فوق در مورد مردمان عصر غیبت و هنگامه ظهور نیز جاری است. مردمان این زمان نیز چه بسا پوششی دین¬مدارانه داشته باشند و دم از پیروی بزنند ولی در زمان نیاز به یاری امام نشتابند. شاید به همین دلیل باشد که آزمایش و غربال¬گری یکی از مهمترین حکمتهای غیبت امام عصر ع معرفی گردیده است، چنانکه امام صادق ع به زراره می فرمایند: “إِنَّ لِلْقَائِمِ غَيْبَةً قَبْلَ أَنْ يَقُومَ … وَ هُوَ الْمُنْتَظَرُ غَيْرَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَجِبَ أَنْ يَمْتَحِنَ الشِّيعَةَ فَعِنْدَ ذَلِكَ يَرْتَابُ الْمُبْطِلُونَ” (همانا برای قائم غیبتی پیش از قیام اوست … و هموست منتظر و خداوند واجب نموده که شیعیان مورد آزمایش قرار گیرند و در آن هنگام است که اهل باطل دچار شک می شوند)
مناسب است در ادامه به بررسی تطبیقی عواملی را که باعث جاماندن از حرکت اصلاحی امام و تنها گذاشتن وی می¬گردد، مورد بررسی قرار دهیم.
۱- عدم معرفت شخص و شخصیت (جایگاه و مقام) امام عصر ع همچنان یکی از مهمترین عوامل دور بودن از کاروان مهدوی است.اینکه امام مهدی ع کیست و چه ویژگیهایی دارد، همراه با شناساندن مقام و جایگاه بلند مقام ولایت و امامت خصوصا به صاحبان تفکر در جوامع مختلف (پیروان ادیان مختلف و یا مذاهب دیگر اسلامی)، از جمله وظایفی است که بر عهده عالمان و مبلغان دینی است تا زمینه آشنایی و همراهی همه جوامع برای این رخداد عظیم را مهیا سازند.
۲- دسته دوم شامل کسانی می شد که به رغم آشنایی با امام و مقام وی، به دلایل مختلف در هنگامه نیاز به یاری امام حاضر نمی شوند. شناخت این عوامل به خصوص برای داعیه داران پیروی امام عصر ع جهت تلاش برای دوری از آنها بسیار لازم و ضروری است:
‌أ. معرفت ناقص و غلط که حاصل از سطحی نگری و یا افراط و تفریطهاست، آفت بسیار مهمی است که در پیش پای منتظران و مشتاقان همراهی امام عصر ع وجود دارد. با نگاهی به تاریخ دوران غیبت به گروه هایی از شیعه بر می خوریم که به واسطه این ضعف به مسیرهایی انحرافی بسیاری گام نهادند. این انحراف گاهی همچون پیروان سید علیمحمد باب و حسینعلی بهاء تا جایی پیش رفت که مسیر ایشان را از شیعه جدا نمود و گاهی نیز در نسخه هایی ضعیف¬تر، موجب کنارنهادن و انحراف در عقاید مترقی و ظلم ستیزانه شیعه گردید تا آنجا که حاضر به مصالحه و پذیرش حکومتهای جائرانه زمان شد. این ضعف معرفتی به ویژه در هنگامه ظهور بسیار خطرناک است تا آنجا که برخی به این واسطه در زمره مخالفان امام عصر ع در می¬آیند و حتی به روی ایشان شمشیر می کشند.
‌ب. نگاه برخی شیعیان به مقوله ظهور امام عصر ع تنها بهره بردارانه و منفعت طلبانه است. این دسته افراد معمولا تنها به خوشی های پس از ظهور نظر دارند و تا وقتی که عافیت و منفعت ایشان در کنار امام بودن باشد، به یاری امام می شتابند. این در حالی است که روایات بسیاری دوران غیبت و رخداد ظهور را هنگامه سختیها و ابتلائات بسیار می¬دانند و شیعیان را از این گرفتاریها آگاه و برای مقابله با آنها آماده می سازند.
‌ج. ضعف تصمیم¬گیری صحیح و مناسب در هنگام ضرورت نیز ضعف دیگری است که گریبانگیر بسیاری شیعیان و حتی خواص است. شیعه حقیقی و کسی که سودای حمایت از امام زمان خویش را دارد، باید به سطحی از آمادگی درونی و بیرونی برسد که با اشارتی از امام، در مسیری که او معین می نماید، گام نهد و پای در جای او گذارد؛ چنانکه امام رضا علیه السلام می فرمایند: إِنَّمَا شِيعَتُنَا مَنْ تَابَعَنَا وَ لَمْ يُخَالِفْنَا وَ إِذَا خِفْنَا خَافَ وَ إِذَا أَمِنَّا أَمِنَ (شيعيان ما كسانى هستند كه تابع ما باشند و مخالفت با ما نكنند هر گاه ما خائف باشيم آنها نيز در خوف باشند هنگام امن ما در امان باشند)
‌د. دنیاخواهی و انتخاب بهره¬های دنیایی به جای دین¬خواهی، عامل دیگری است که پای بسیاری را در یاری و دفاع از امام می¬لغزاند. دسته¬ای مقدس¬چهره ولی دنیاطلب حاضر نیستند تمام¬قد به دفاع از امام خویش بپردازند، حال آنکه بذل جان و مال شرط پیروی حقیقی است و دسته¬ای دیگر که مطامعی را از راهی نادرست جمع کرده¬اند، در هنگامه¬ای که امام زمان ع در قیام جهانی خویش علیه همه ستمها قد علم می¬کند، منافع خویش را در معرض خطر می¬بینند و طلحه و زبیرگونه، راه مقابله را بر می¬گزینند. اینانند که راه بر امام خویش می¬بندند و در هنگامه ظهور می¬گویند: ای فرزند فاطمه از همان راهی كه آمدی برگرد، ما به تو نیازی نداریم!
‌ه. و اما دسته ای که لیاقت همراهی را ندارند. آری در کنار فرزند رسول خدا بودن و یاری او در قیام، لیاقتی می خواهد که هرکس را یارای رسیدن به آن نیست مگر با آمادگی حضور و بذل مال و جان و معرفتی عمیق….
کوتاه آنکه اگر مدعیان پیروی امام حسین ع دارای معرفتی کامل و صداقتی حقیقی بودند و همگی به عهدی که با اولیای الهی بسته بودند، وفا می کردند دیگر شاهد غربت و شهادت مظلومانه امام شهید نبودند. همین مطلب نیز در مورد امام زمان ع صادق است؛ چنانکه خود ایشان فرموده اند: وَ لَوْ أَنَّ أَشْيَاعَنَا وَفَّقَهُمْ اللَّهُ لِطَاعَتِهِ عَلَى اجْتِمَاعٍ مِنَ الْقُلُوبِ فِي الْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ عَلَيْهِمْ لَمَا تَأَخَّرَ عَنْهُمُ الْيُمْنُ بِلِقَائِنَا وَ لَتَعَجَّلَتْ لَهُمُ السَّعَادَةُ بِمُشَاهَدَتِنَا عَلَى حَقِّ الْمَعْرِفَةِ وَ صِدْقِهَا مِنْهُمْ بِنَا (و چنانچه شيعيان ما- خدا به طاعت خود موفّقشان بدارد- قلباً در وفاى به عهدشان اجتماع مى‏شدند نه تنها سعادت لقاى ما از ايشان به تأخير نمى‏افتاد، كه سعادت مشاهده ما با شتاب بديشان مى‏رسيد و اينها همه در پرتو شناخت كامل ما و صداقت محض نسبت بما مى‏باشد)
نتیجه
قیام امام عصر عج اگرچه این قیام از نظر وسعت و گستردگی عالم گیر بوده و تلاشی نهایی از جبهه حق برای غلبه دائمی بر جبهه باطل است، از بسیاری جهات شبیه قیام اصلاحی امام حسین ع است. فرآیند تشکیل حکومت الهی توسط امام همراه با مبارزه و قیام سراسری علیه بدیهاست و عافیت طلبی، دنیاگرایی و بی بصیرتی آفاتی است که ممکن است دامنگیر داعیه داران یاری امام زمان ع گردد همانگونه که این عوامل باعث جاماندن و حسرت بسیاری مدعیان همراهی و پیروی از امام حسین ع در جریان قیام ایشان گردید.
۱- برای اطلاعات بیشتر در مورد تفکر این فرد می توانید به سخنان رد و بدل شده بین وی و امام حسین ع در هنگام خروج از مدینه مراجعه نمایید (سخنان حسین بن علی، محمد صادق نجمی، دفتر انتشارات اسلامی، ص ۴۲ )
۲- رک شیخ مفید، الارشاد، موسسة آل البیت، ج ۲، ص ۸۱ و ۸۲
۳- تحف العقول:۲۴۵، بحار الأنوار۱۱۷:۷۵
۴- در بررسی شخصیتهای این نوشته از مقاله زیر استفاده شده است: “زیانکاران در حماسه کربلا”، محمد باقر پور امینی، پاسدار اسلام ، خرداد ۱۳۷۶، شماره ۱۸۶
۵- كمال الدين و تمام النعمة ج‏۲ ص۳۴۳
۶- ر ک بحار الانوار، ج ۵۲ / ۳۷۵٫
۷- از جمله امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: «إِنَّ هَذَا الأمرِ لایَأتِیکُم إِلّا بَعدَ یَأسٍ، لا و اللهِ (لایَأتِیکُم) حتّی تَمَیَّزُوا. لا و اللهِ (لایَأتِیکُم) حتّی تَمَحَّصُوا … بحارالانوار ۱۱۱:۵۲:ح ۲۰٫ – منتخب الأنوار المضیئه، ص ۱۵۲ .
۸- بحار الانوار ج ۲۳ ص۱۸۳ به نقل از تفسیر عیاشی
۹- قال امیرالمؤمنین ع: شِيعَتَنَا يَنْصُرُونَنَا وَ … وَ يَبْذُلُونَ أَمْوَالَهُمْ وَ أَنْفُسَهُمْ فِينَا أُولَئِكَ مِنَّا وَ إِلَيْنَا – تحف العقول عن آل الرسول ص۱۲۳
۱۰- الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد ؛ ج‏۲ ؛ ص۳۸۴
۱۱- الاحتجاج ج ۲ ص ۴۹۹ – توقیع امام زمان ع برای شیخ مفید ره