سبک زندگی منتظرانه، مصداق عینی سبک زندگی دینی، اسلامی، شیعی و مؤمنانه در عصر غیبت امام زمان ( ارواحنافداه ) است که البته مرجع مباحث علمی و اسلامی آن به تصریح امام عصر( ارواحنافداه )، علمای بزرگوار شیعه و مراجع معظم تقلید هستند.در سال‌های اخیر اقبال اندیشمندان به مقوله مهدویت بیشتر شده و همین امر باعث تولید متونی علمی درباره مفاهیم مرتبط با مهدویت شده است که از جمله آنها موضوع مورد بحث ما است. ضرورت این توجه در نظر برخی نویسندگان این چنین توضیح داده شده است:
امروزه در عصر غیبت امام مهدی ( ارواحنافداه ) باید به دنبال الگویی از سبک زندگی شیعی بود که مبتنی بر باور به مسئله انتظار و بازگشت امام باشد. شیعه در عصر غیبت با یکی از جدی‌ترین مفاهیم حیات طولانی تاریخ امامت، یعنی مهدویت و غیبت گره خورده است و دو مفهوم مهدویت و غیبت، با مفهوم سوم، یعنی انتظار ارتباط تنگاتنگ دارد؛ به گونه‌ای که این سه مفهوم سبک فکر و زندگی شیعه را تبیین کرده است. اعتقاد به حقانیت و مشروعیت امام مهدی ( ارواحنافداه ) و انتظار بر شکل‌گیری جامعه توحیدی- که مبتنی بر حاکمیت ایشان است – تنها عامل مشروعیت‌بخشی به همه جریان‌های فکری و اجتماعی در عصر غیبت است و این امر نخستین اصل و مبنای فکری شیعه در ارائه سبک زندگی شیعی است.
کما اینکه در همین راستا گفته شده است: «انتظار» بیانگر رویکرد نظری و عملی شیعیان در دوران غیبت، تا رسیدن به آرمان مهدویت است و لازمه این رویکرد خاص، در پیش‌گرفتن سبک خاصی از زندگی است که به نوعی خلاصه و عصاره همه ویژگی‌های مثبت مطرح شده در آموزه‌های اسلامی است.
وقتی روشن شود امام زمان ( ارواحنافداه ) جنبه متعالی هر انسانی است، انتظار معنی خاص خود را پیدا می‌کند و در آن حال، نه تنها انسان منتظر هم اکنون قلب خود را متوجه قطب عالم امکان می‌نماید و با او زندگی می‌کند، بلکه تلاش می‌کند تا ظهور او در عالم و آدم هر چه بیشتر شدت یابد و افق بشریت به کلی دگرگون شود و از توجه به خاک، به انس با افلاک تغییر جهت دهد و این است آن نوع از سبک زندگی که با نگاه مهدوی به زندگی‌ها بر می‌گردد.
یکی دیگر از نویسندگان این نوع از شیوه زندگی را مورد بررسی بیشتری قرار داده و سپس می‌گوید:
مقصود از سبک زندگی زمینه‌ساز مجموعه رفتارهای اجتماعی است که ضمن برآورده کردن نیازهای جاری جامعه منتظران روایتی عمل‌گرا و فعالانه مبتنی بر تفکر موعودگرایی و مهدوی را برای هویت اجتماعی بر می‌گزیند.
در این باره میتوانیم تعریفی را برای این سبک در نظر بگیریم؛ سبک زندگی منتظرانه عبارت است از التزام به مجموعه رفتارهای جهادی برخاسته از اعتقاد به امام حی، حضرت حجت‌بن الحسن ( ارواحنافداه ) و انتظار دولت او در عصر غیبت است که با هدف زمینه‌سازی حکومت مهدوی براساس تعالیم اسلام شیعی صورت می‌گیرد.
در این تعریف چند نکته گنجانده شده است:
اول. با قید «التزام به مجموعه رفتارهای»، سبک زندگی منتظرانه اولاً از آداب منتظران که تک گزاره‌های هر بخش این سبک است جدا شده و مجموعه آن با هم در نظر گرفته شود. همچنین از اخلاق منتظرانه که ناظر به صفات درونی منتظران و البته از ریشه‌های رفتار منتظرانه است جدا می‌شود. ثانیاً با واژه «التزام» به پایدار بودن نسبی این روش زندگی اشاره دارد.
دوم. با قید «رفتارهای» تنها بخش ظاهری و قابل مشاهده زندگی مهدوی و منتظرانه مورد تاکید قرار می‌گیرد و پرداختن به سایر مولفه‌های زندگی مهدوی و منتظرانه نظیر معرفت و محبت به امام زمان تنها در حد اشاره و تبیین مطلب خواهد بود.
سوم. قید «جهادی» نشانگر آن است که نه تنها انتظار از مقوله عمل و تلاش است، بلکه فقط تلاشی را که در مقابل دشمن است شامل می‌شود نه هرگونه سعی و تلاشی.
چهارم. گرچه معمولاً سبک زندگی، رفتارهای معطوف به جامعه است؛ اما باید دانست که «سبک زندگی نه امری کاملاً فردی است و نه امری کاملاً اجتماعی؛ بلکه هم ابعاد فردی، سلایق و امیال و خواسته‌های شخصی در آن لحاظ می‌شود و هم تغییرات اجتماعی و محیطی و علایق جمعی در شکل‌گیری آن نقش ایفا می‌کند». بنابراین علاوه بر رفتارهای مستقیم در ارتباط با جامعه و معاشرت با افراد، آن دسته از رفتارهای فردی که به گونه‌ای ظهور و بروز اجتماعی داشته و در آن مؤثر است نیز به سبک زندگی منتظرانه وارد می‌شود، زیرا زمینه‌سازی برای حکومت مهدوی چنین ملازمه‌ای را به دنبال دارد.
پنجم. عبارت «اعتقاد به امام حی، حضرت حجت‌بن الحسن ( ارواحنافداه )…» خاستگاه این شیوه زیستن را گوشزد می‌کند و صد البته اعتقاد به امام زمان در کنار باور به توحید و نبوت و معاد مطرح می‌شود. علاوه بر آنکه منجی عالم بشریت برای ما مشخص و به نام «حجت‌بن‌الحسن» و القاب دیگر است.
ششم. آوردن وصف «حی» ناظر به زنده دانستن امام و آوردن اسم او ناظر به اعتقاد به مشخص بودن مهدی موعود است.
هفتم. فید «عصر غیبت» توجه به عنصر زمان در انتخاب این سبک و نیز محدوده زمانی اجرای آن را نشان می‌دهد.
هشتم. قید «زمینه‌سازی حکومت مهدوی» جهت و مقصود از جریان افتادن این سبک را نشان می‌دهد و علاوه بر آن معیار و محکی است برای ارزیابی سبک زندگی موجود در خانواده و جامعه شیعی.
نهم. قید «براساس تعالیم اسلامی با قرائت اهل بیت» اولاً بیانگر آن است که انتظار جهادی و زمینه‌سازی برای حکومت مهدوی فقط با تکیه بر منابع و دستورات اسلامی خواهد بود و ثانیاً در مسیر بهره‌برداری از قوانین اسلامی فقط به تفسیر اهل بیت پیامبر و ائمه معصومین ( ارواحنافداه ) و علمای ربانی در عصر غیبت اعتماد خواهد شد و بدین‌وسیله از سایر مکاتب و مذاهب اسلامی جدا می‌شود.
مطلب مهمی که بار دیگر بر آن تأکید می‌کنیم این است که اولاً؛ این سبک زندگی که در واقع شیوه جهادی زیستن است به موجب ادله‌ای که درباره ضرورت سبک زندگی منتظرانه در قبل بیان شد، تنها سبک صحیح و مورد رضایت خدا و ائمه و به ویژه حضرت مهدی( ارواحنافداه ) برای زندگی موفق است و به قول برخی پژوهشگران: «جهادی زیستن یک شیوه در کناره ده‌ها شیوه رایج نیست؛ اصلاً تنها شیوه مورد پذیرش دین، جهادی زیستن است».
و ثانیاً؛ علت انتخاب قید «منتظرانه» و نه «مهدوی» برای این سبک از زندگی به خاطر دوپهلو بودن و ابهامی است که در اصطلاح سبک زندگی مهدوی وجود دارد؛ زیرا از این اصطلاح هم می‌توان سبک زندگی امام مهدی را اراده نمود و هم سبک زندگی دوستان و پیروان ایشان را. همچنین در فرض دوم معلوم نیست که این شیوه زیستن تنها مربوط به دوران غیبت امام زمان است و یا اینکه شامل عصر ظهور نیز می‌شود؛ در حالی که این ابهام‌ها با جایگزینی «منتظرانه» بر طرف می‌شود و این نوع رویکرد در زندگی دقیقاً به شیوه زیست پیروان حضرت مهدی در عصر غیبت ایشان مربوط می‌شود.
ثالثاً؛ اضافه نمودن قید «زمینه‌ساز» به این نوع سبک زندگی به خاطر پشتوانه اندک روایی و احدیثی که با صراحت از خود آن لفظ – و نه معنای آن – نام برده باشند مرجوح است؛ حال آنکه کلیدواژه انتظار به وفور در سخنان معصومین یافت می‌شود.
نسبت سبک زندگی منتظرانه با سبک زندگی اسلامی و نظایر آن
پس از تعریف سبک زندگی منتظرانه – و یا مهدوی – ممکن است سؤالی در ذهن خطور کند که چه فرقی بین این سبک یا سبک زندگی اسلامی، علوی، فاطمی، حسینی و نظایر آن وجود دارد و نیز نسبت سبک زندگی منتظرانه با آنها چیست؟
به بیان دیگر ارتباط بین سبک زندگی عام و سبک زندگی زمینه‌ساز، در شکل و محتوای مباحث (مانند روش سخن گفتن) و تفاوت آنها، در رویکرد اجرایی و صحنه عمل است.
خلاصه سخن آنکه سبک زندگی منتظرانه، مصداق عینی سبک زندگی دینی، اسلامی، شیعی و مؤمنانه در عصر غیبت امام زمان ( ارواحنافداه ) است که البته مرجع مباحث علمی و اسلامی آن به تصریح امام عصر، علمای بزرگوار شیعه و مراجع معظم تقلید است.
ویژگی‌های سبک زندگی منتظرانه
ممکن است در مطالعاتی که درباره سبک زندگی مهدوی و منتظرانه صورت می‌گیرد به خاطر عدم آگاهی از محدوده‌ها و خصوصیت‌های این اصطلاح، اشتباهاتی در بعد نظری صورت گیرد؛ کما اینکه در مواردی این امر مشاهده شده است. در این صورت با یک جمع‌بندی در مورد ماهیت سبک زندگی منتظرانه و برای تمیز این اصطلاح از واژگان شبیه و مرتبط با آن، ویژگی‌های ذیل درباره سبک زندگی منتظرانه، می‌تواند از افتادن در ورطه اشتباه مفهومی به ما کمک کند:
۱- مهمترین ویژگی سبک زندگی منتظرانه، شکل‌گیری رفتارهای حول محور گرایش به حضرت مهدی ( ارواحنافداه )، پذیرش ولایت وی و انتظار ظهور اوست؛
۲- سبک زندگی منتظرانه کلیتی انتراع شده از مجموعه رفتارهای خاص معطوف به انتظار حضرت مهدی ( ارواحنافداه ) است نه تک تک رفتارها؛
۳- سبک زندگی منتظرانه ناظر به جلوه‌های ظاهری و رفتاری است و باورهای مهدوی تنها به عنوان مبانی این سبک از زندگی مطرح می‌شود نه خود سبک؛
۴- سبک زندگی منتظرانه هویت و نماد شیعه راستین بر مبنای اسلام اصیل و اصل امامت است؛
۵- سبک زندگی منتظرانه تمام ابعاد فردی، اجتماعی، مادی و معنوی را به خاطر قیام سراسری امام قائم، در مقیاسی جهانی در بر می‌گیرد؛
۶- سبک زندگی منتظرانه به همه حوزه‌های رفتاری اعم از سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ورود پیدا می‌کند؛
۷- رویکرد جهادی که تلاش همه جانبه برای زمینه‌سازی (ایجاد مقتضیات و دفع موانع فردی و اجتماعی) ظهور است روح حاکم بر سبک زندگی منتظرانه است.
علاوه بر آن نویسنده نکته سنجی، موارد دیگری در این زمینه شمرده است که عبارتند از:
۸- سبک زندگی زمینه‌ساز باید بتواند باعث مرزبندی و شفافیت بین ایمان، کفر و نفاق باشد؛ از این رو هویت و نشانه‌های زندگی که بین مؤمن و منافق و کافر یکسان باشد زمینه‌ساز نخواهد بود.
۹- سبک زندگی زمینه‌ساز باید در شرایط سخت، قدرت تمییز بین حق و باطل را داشته باشد.
۱۰- شیوه زندگی منتظران واقعی و سبک زندگی آنها باید متضمن یاد موعود الهی به صورت هوشمندانه و عالمانه باشد.
۱۱- سبک زندگی آن گاه زمینه‌ساز است که شرایط لازم و کافی برای تشکیل حکومت و تمدن‌سازی نوین اسلامی را داشته باشد. فضای مجازی، نوع پوشش، نوع عبادت فردی و جمعی برخی از نمونه‌های تمدن‌ساز هستند.
۱۲- در سبک زندگی زمینه‌ساز هرگونه تعدی سلطه جویانه و مغرورانه انسان به طبیعت جایز نیست.
۱۳- سبک زندگی زمینه‌ساز باید طوری طراحی شود که ضمن پرهیز از بدعت و سطحی‌نگری، پاسخگوی نیازهای مشروع بشری در راستای مسیر الهی باشد.
ثبت دیدگاه